Giriş

1950’lerde başlayan çarpık kentleşme ve gecekondulaşmanın artması nedeniyle özellikle büyükşehirlerin bazı bölgelerinde belirgin bir nüfus artışı oldu. Bu bölgelerde nüfus artışı gösteren kitleyi bir “seçmen grubu” olarak gören hükümet, çeşitli mevzuatlarda düzenlemelere gitmeye başladı. Bahsi geçen bu düzenlemeler ‘imar affı’ ya da ‘imar barışı’ olarak isimlendirilebilir. Özetle imar affı, yürürlükte olan imara ilişkin mevzuatlara uyulmaması sebebiyle meydana gelen yapıların konumu ve durumu itibarıyla korunabilmesi ve bağışlanabilmesine ilişkin mevzuatlar olarak nitelendirilebilir.

Türkiye'de İmar Affı Uygulamaları

Türkiye’de imar affı ilk kez 1948’de uygulandı, ardından günümüze kadar doğrudan imar affına ilişkin 14 kanun, imar affı anlamına gelen 4 kanun ve imar affının sürelerinin uzatılmasına ilişkin 3 kanun çıkarıldı.¹

1980 yılından sonra çıkan imar aflarında, genellikle gecekondulaşmanın yanı sıra kaçak yapıların affedilmesi politikasına odaklanılmıştı. Öyle ki 1983 yılında çıkarılan imar affı ile gecekondulaşma olağanlaştırılmış ve yasallaştırılmış, yeni gecekondu yapılması ise yasaklanmıştı.

1984 yılında çıkarılan imar affıyla kaçak yapılaşma daha da normalleştirildi. Bu af, imar planına aykırı olarak yapılmış yapıları ve gecekonduları ‘ıslah edilerek korunacak’ ya da ‘imar affından yararlanamayacak’ olarak ikiye ayıracaktı. Bunun yanı sıra ‘yeminli büro’ ismiyle yeni bir yapılanma kuruldu. Bu bürolar gecekondular için tapu yerine geçebilen tapu tahsis belgeleri veriyorlardı. Kısaca bu oluşumlarla devletin yapacağı imar hizmetlerinden bir tanesi özelleştirilmişti. Daha sonra da iptal davası sonucunda bu bürolar Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edildi.²

İmar affının ilk çıktığı yıl olan 1948’den günümüze kadar çıkarılan toplam 22 af, tarih ve niteliklerine göre aşağıdaki tabloda görülebilir:

Yılı	Sayısı	Kanunun Adı	Niteliği
1948	5218	Ankara Belediyesine, Arsa ve Arazisinden Belli Bir Kısmını Mesken Yapacaklara 2490 Sayılı Kanun Hükümlerine Bağlı Olmaksızın ve Muayyen Şartlarla Tahsis ve Temlik Yetkisi Verilmesi Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1948	5228	Bina Yapımını Teşvik Kanunu	İmar Affına İlişkin Kanun
1949	5431	Ruhsatsız Yapıların Yıktırılmasına ve 2290 Sayılı Belediye Yapı ve Yollar Kanununun 13. Maddesinin Değiştirilmesine Dair Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1953	6188	Bina Yapımını Teşvik ve İzinsiz Yapılan Binalar Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1959	7367	Hazineden Belediyelere Devredilecek Arazi ve Arsalar Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1963	327	6785 Sayılı İmar Kanununa Geçici Bir Madde Eklenmesi Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1966	775	Gecekondu Kanunu	İmar Affına İlişkin Kanun
1976	1990	Gecekondu Kanununda Bazı Değişiklikler Yapılması Hakkında Kanun	İmar Affı Süre Uzatımına İlişkin Kanun
1983	2805	İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Olarak Yapılan Yapılara Uygulanacak İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1983	2960	Boğaziçi Kanunu	İmar Affına İlişkin Kanun
1984	2981	İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1986	3290	24.02.1984 Tarih ve 2981 Sayılı Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddeler Eklenmesi Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1987	3366	22.05.1986 Tarih ve 3290 Sayılı Kanun ile Değişik 24.02.1984 Tarih ve 2981 Sayılı Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
1988	3414	775 Sayılı Gecekondu Kanununun Bazı Hükümlerinin Değiştirilmesi Hakkında 03.05.1985 Tarih ve 247 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname İle Bu Kanun Hükmünde Kararnamenin İki Maddesinde Değişiklik Yapılmasına Dair 16.08.1985 Tarih ve 250 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
2001	4706	Hazineye Ait Taşınmaz Malların Değerlendirilmesi ve Katma Değer Vergisi Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun
2003	4833	2003 Yılı Mali Bütçe Kanunu	İmar Affı Anlamına Gelen Kanun
2003	5027	2004 Yılı Mali Bütçe Kanunu	İmar Affı Anlamına Gelen Kanun
2005	5377	Türk Ceza Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun	İmar Affı Anlamına Gelen Kanun
2005	5398	Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunda ve Bazı  Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun	İmar Affı Anlamına Gelen Kanun
2012	6306	Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun	İmar Affı Süre Uzatımına İlişkin Kanun
2015	6639	Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun	İmar Affı Süre Uzatımına İlişkin Kanun
2018	7143	Vergi ve Diğer Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun	İmar Affına İlişkin Kanun

 

Şehirleşme Perspektifinden İmar Affı

Şehir planlama perspektifinden bakıldığında, uzmanların da ifadelerine dayanarak; imar aflarının plansız kentleşmenin, çarpık kentleşmenin ve doğa tahribatının önünü açan uygulamalar olduğu söylenebilir. Öyle ki nitelikli şehir ve bölge plancıları tarafından aylarca süren çalışmalar sonucunda ortaya konulan ve ekonomiyi, toplumu ve çevreyi gözeterek oluşturulan planlar, yapıların da çoğu özelliği için rehber oluşturuyor. Örneğin nüfus ve şehrin silüeti için önem taşıyan kat yükseklikleri ya da yeşil alanlar için boşluk bırakılarak tasarlanan yapı oturum alanları bu planlamalar sayesinde belirleniyor.

Bu planlara karşı gelinerek inşaa edilen yapılar, bir kanun ya da torba kanun maddesi ile affedilerek şehirleşme açısından meşrulaştırılıyor. Özetle aftan yararlanan kaçak bir yapının yıkım kararı para cezasına çevrilebiliyor, altyapıları bağlanabiliyor ve iskan alınabiliyor.

Diğer yandan normal şartlarda, bir konutun bahçesinde bulunan bir çam ağacının kesilmesi için Tarım ve Orman Bakanlığının ilgili taşra teşkilatından izin almak gerekirken, imar afları sebebiyle önemli bir doğa alanına ya da tarım/mera alanlarına yapılan bir yapı grubunun inşaatının da önü açılmış oluyor.

Afetler ve İmar Affı

Türkiye’de sel, orman yangını, heyelan ve deprem gibi maddi ya da manevi açıdan ağır hasarlar bırakan doğa olaylarının sıkça gerçekleştiğini biliyoruz. Özellikle Türkiye nüfusunun yüzde 71’inin birinci ve ikinci derece deprem bölgesinde yaşadığını düşünürsek, depremle yaşamayı öğrenmemiz gerektiği açık. Bunun için yalnızca yapı denetim sistemini güçlendirmek ya da depreme dayanıklı yapılar inşaa etmek gibi önlemler yetersiz kalabilir. Doğayı ve doğa olaylarını gözeterek planlanan yerleşimler, gelecekte gerçekleşebilecek bir afetin vereceği zararları da en aza indirgemiş olacaktır. Ancak planlamaya dayalı bu tür mekan politikalarının önündeki en büyük engel yine imar affı.

Ne yazık ki, 1999 yılında Gölcük ve Düzce’nin ardından yaşadığımız İzmir ve Van depremlerinde ‘imar barışı’ mevzuatları kapsamında affedilen kaçak yapıların çoğunun yıkılması ve binlerce kişinin hayatını kaybetmesi, imar aflarının çıkmasına engel olamadı. 2012 yılında kabul edilen 6306 Sayılı Kanun, 2015 yılında kabul edilen torba kanun ve son olarak Haziran 2018’deki Cumhurbaşkanlığı ve milletvekili seçimlerine giderken yürürlüğe sokulan imar affı, bunun en çarpıcı örneklerinden.

TMMOB Mimarlar Odasının raporundaki ifadelere göre, yalnızca 2018 yılında uygulanan imar affıyla, 3 milyon 119 bin 947 kaçak ve imara aykırı yapı için toplam 26 milyar 151 milyon 389 bin 263 TL yapı kayıt bedeli alınıyor. Bunun yanı sıra doğal afetlerden etkilenebilecek bölgelerde, akarsu yataklarında, kıyı alanlarında, tarım ve orman arazilerinde, sosyo-ekoloji havzalarında ya da sit alanlarında olup olmamasına bakılmaksızın belge düzenleniyor. Özetle, yapı güvenliği olmayan, planlama, mimarlık ve mühendislik süreçlerinden geçmemiş̧ teknik olarak sağlık ve güvenlik koşulları belirsiz 5,8 milyonu konutlar için olmak üzere toplam 7,3 milyondan fazla işlem yapılıyor.

Depremden Etkilenen 11 İl İçin İmar Affı

6 Şubat’ta Kahramanmaraş’ta ve 20 Şubat’ta Hatay’da meydana gelen depremler, Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Kilis, Osmaniye, Gaziantep, Diyarbakır, Malatya, Şanlıurfa, Elazığ ve Adana’da büyük bir yıkıma yol açtı. 23 Şubat itibarıyla hayatını kaybedenlerin sayısının 43 bin 556; ayrıca acil yıkılacak, ağır hasarlı ve yıkılmış bina sayısının toplamının ise 90 bin 609 olduğu bildirildi.

Yıkılan birçok binanın arasında elbette imar affı kapsamında yapı belgesi alan kaçak yapılar olduğu bir gerçek. Öyle ki, AFAD’ın 2019-2021 yılları arasında bu iller için hazırladığı ‘İl Afet Risk Azaltma Planı’nda (İRAP) imar planlarına uyulmaması da tehdit olarak gösteriliyor. Bu raporların oluşturulması kapsamında yapılan çalıştayda, imar affı sonucu oturum izni alan binaların depreme dayanım koşullarını sağlayıp sağlamadığının bilinmediği ifade ediliyor. Ayrıca, Hatay'ın ulaşım master planının olmadığı, ilde ruhsatsız yapıların bulunduğu, zemin etüt laboratuvar sayısının yetersiz olduğu da raporda yer alan bulgular arasında.

Mahmut Seydanlıoğlu’nun 2021 yılında hazırladığı ve Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile Türkiye İstatistik Kurumundan (TÜİK) alınan veriler ışığındaki proje, bu konuda bilgi sağlıyor. Proje analizinde 2018 yılındaki imar affından yararlanarak alınan yapı kayıt belgelerinin illere göre dağılımı mevcut. Bu dağılım, Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının Kahramanmaraş depremi özelinde hazırladığı hasar tespit raporundaki sayılarla kıyaslandığında, depremden etkilenen 11 il için durum şu şekilde:

İl Adı	2018 İmar Affı Kapsamında Alınan Yapı Kayıt Belge Sayısı	Depremde Yıkılan Bina Sayısı
Adana	59.247	18
Adıyaman	10.629	2.349
Diyarbakır	14.719	175
Elazığ	10.936	-
Gaziantep	40.224	3.364
Hatay	56.465	5.696
Kahramanmaraş	39.058	3.752
Kilis	4.897	272
Malatya	22.299	2.285
Osmaniye	21.107	223
Şanlıurfa	25.521	71

 

2018 yılındaki imar affı kapsamında alınan yapı kayıt belgesi sayısını, depremin en çok hissedildiği dört ildeki⁴ yaklaşık bina sayısına oranladığımızda ise, imar affından yararlanan yapıların oranının ne kadar fazla olduğunu görebiliyoruz. Hatay’daki yapıların %40’ından fazlasının da imar affından yararlanan yapılar olduğunu görebiliyoruz. Kahramanmaraş için ise durum yine çok farklı değil:

İl Adı	2018 İmar Affı Kapsamında Alınan Yapı Kayıt Belge Sayısı	İlde Kayıtlı Olan Yaklaşık Bina Sayısı	2018 İmar Affı Kapsamında Alınan Yapı Kayıt Belge Oranı
Adıyaman	10.629	51.020	%21
Gaziantep	40.224	210.000	%19
Hatay	56.465	130.000	%43
K.maraş	39.058	103.000	%38

 

Sonuç ve Değerlendirme

İmar affı politikalarının ilk uygulanmaya başlandığı tarih olan 1948 yılından bu yana imar affına ilişkin 19 kanun çıkarıldı. Bu aflar için yapılan başvurular beklenen ölçüde olmayınca ek olarak imar aflarının süreleri 3 farklı kanunla uzatıldı ve kapsamı genişletildi. Yalnızca 2018 yılında çıkarılan imar affı kapsamında 26,1 milyar TL’lik yapı kayıt bedeli alındığı düşünülürse, imar affının hükümet için ekonomik bir kazanç sağladığı açıkça ortada.

İmar barışı adı altında uygulanan af politikalarının, denetimsiz ve güvenliksiz yapılar ile toplum sağlığını tehlikeye attığı bir gerçek. Çünkü doğa olaylarını, afete dönüştürerek birçok insanın hayatını kaybetmesine sebep olan imar affı uygulamaları, yeniden ve sınırsız bir şekilde yürürlüğe sokuluyor. Öyle ki nüfusunun %70’inden fazlası deprem bölgesinde yaşayan bir ülkede, deprem sebebiyle ortaya çıkan toplumsal ve ekonomik kayıplar Kahramanmaraş merkezli son depremlerle birlikte kendisini bir kez daha gösterdi.

İmar aflarıyla birlikte kaçak yapılara ‘yapı kayıt belgesi’ verilmesi ile yalnızca kentin ana omurgasını oluşturan imar planları yok sayılmıyor, aynı zamanda doğa alanlarına yapılan her türlü tahribat da meşrulaştırılarak tescilleniyor.

Bu depremde yıkılan binaların ne kadarının imar aflarından yararlandığı şu anda bilinmese de, bu kentlerde imar affından yararlanan bina sayısı ve yine bu kentlerde yıkılan bina sayıları düşündürür nitelikte veriler sağlıyor.

Özetle, özellikle seçim süreçlerinde gündeme getirilerek hukuka, çevreye ve topluma saygılı yapıları cezalandıran; toplum sağlığını tehlikeye atan; önemli doğa ve kültürel alanları tahrip ederek şehirleri yaşanmaz hale getiren imar affı uygulamalarından vaz geçilmelidir.

 

Kaynak:

1. Uysal, Hüseyin & İlgün, Abdülkerim. “Türkiye’de İmar Affı/İmar Barışı Kanunlarının Uygulamaları ve Karşılaşılan Sorunlar: Alanya Örneği.” (2022) (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1815050)

2.  Çakır, Sabrı. “Türkiye’de Göç, Kentleşme/Gecekondu Sorunu ve Üretilen Politikalar.” 2011 (https://dergipark.org.tr/tr/pub/sufesosbil/issue/11414/136330)

3.  TMMOB, “Sermaye ile Yapılan Barış: İmar Affı - TMMOB İmar Affı Raporu” (2018).

 Pettersson, H. “US Geological Survey, LandScan Graphic” CNN. (2023)