Giriş

2018’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin yürürlüğe girmesiyle birlikte değişiklik yapılan Meclis içtüzüğü, 5 yılın ardından bugün yeniden gündemde. 

28. Yasama Dönemi’nin başlamasıyla Genel Kurulda yapılan açılış konuşmalarında Meclis’in yeni başkanı Numan Kurtulmuş, yeni yasama dönemi için Meclis’ten beklentilerini sıralamıştı. Bu beklentiler arasında, daha önceki yasama dönemi başkanlarının da dile getirdiği Meclis içtüzüğünün değiştirilmesi de var. 

Kurtulmuş, yaptığı açıklamada “Meclisin daha iyi işlemesi ve işletilmesi, güçlü bir sürecin işletilmesi için Meclis içtüzüğünde gerekli düzenlemelerin yapılması ve hatta yeni bir Meclis içtüzüğü çalışmalarının süratle başlatılması gerekir” demişti.

Meclis İçtüzükleri

Hukukun işleyişi ve kuvvetler ayrılığı ilkesi bakımından, yasama erkinin çalışmasını düzenleyen kurallar, demokratik açıdan hayati öneme sahip. 

Bu kurallar genel hatlarıyla Anayasa’da, detaylarıyla da parlamento içtüzüklerinde yer alıyor. Böylece içtüzük, yasama ve denetim faaliyetleri kapsamında Anayasa’yı tamamlıyor. Önceden tespit ve tarif edilmiş kuralları olmadan, Meclis’in yasama ve denetim işlevlerini yerine getirmesi olanaksız.

Bir meclisin işleyiş kurallarının ilk örneğine ise İngiltere’nin 16.yy’da kabul ettiği parlamento içtüzüğünde rastlanıyor. Bu içtüzükte kuralların, meclislerin çalışmalara eşit olarak katılması ya da bir meclisin kabul ettiği bir kanunun diğer meclis tarafından da kabul edilmesi gibi karışıklıkları engelleyecek, ‘Kral-Lordlar’ ile ‘Avam Meclisi’nin arasındaki ilişkileri düzenleyen nitelikte olduğunu görüyoruz.

ABD Senatosu’nda ise 18.yy’ın sonunda parlamentonun görevi kesin olarak saptanmış, bunun için de Thomas Jefferson’un hazırladığı ‘Jefferson’un Parlamento Prosedürü El Kitabı’ altlık olarak kullanılmıştı. Bu kuralların en önemli özelliği de yasama faaliyetlerini kolayca engelleyebildiği, yavaşlatabildiği ya da hızlandırabildiği için kanun yapma niteliğinden pek farkı olmamasıydı.

Türk Parlamentosunda İçtüzük

Türkiye’de ise ilk Meclis içtüzüğü çalışmaları 1876 yılında kabul edilen ve Osmanlı Devleti’nin son Anayasası olan Kanun-ı Esasi ile birlikte başladı. O dönemde, iki Meclis için de (Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusan) bir içtüzük hazırlanacağı Anayasa’da belirtilmemişti ancak 47. Maddede ‘içtüzük’ terimi kullanılmıştı ve çeşitli maddelerde de Meclis içtüzüğü niteliğinde hükümler yer alıyordu.¹ İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde (1908-1920) ise bağımsız bir Meclis içtüzüğü ihtiyacı doğmuş, ancak çalışmalar uzun süre boyunca tamamlanamamıştı.

23 Nisan 1923’te Meclis üçüncü yılını kutlarken toplanan Genel Kurul’da, Meclis’in çalışma esaslarının oluşturulması ihtiyacı doğmuş, dolayısıyla 26 Nisan’da, Osmanlı Devleti’nin de üzerinde çalıştığı ancak tamamlayamadığı ‘Meclis-i Mebusan Nizamname-i Dahilisi’ birkaç değişiklik yapılarak çıkarılmıştı.

Çok geçmeden, Meclis komisyonu tarafından Mart 1927’de oldukça detaylı bir içtüzük çalışması başladı. Mayıs 1927’de kabul edilen içtüzük, Türk siyasi tarihinde ön plana çıkmış, birçok ülke parlamentosunun içtüzüklerinde temel olarak kullanılmış ve 1954 yılına kadar hiç değiştirilmeden yürürlükte kalmıştı. ‘TBMM Dahili Nizamnamesi’ isimli bu içtüzük, komisyonlar, siyasi parti grupları, kanun teklifleri, mazbatalar, Genel Kurul tartışmaları ve kanun yapma usulleri gibi birçok konuda detaylı düzenlemeler getiriyordu.²

1927 İçtüzüğü, 1954 ve 1957 yılında iki kez değişikliğe uğradı. Ardından 1973 yılında yapılan uzun çalışmalar ve partiler arasındaki görüşmeler sonucunda bazı kısaltma ve değişikliklerle yeni bir içtüzük yayınlandı. Türk siyasi tarihinde, ‘Millet Meclisi İçtüzüğü’ olarak adlandırılan bu içtüzük, bugün kullanılan içtüzüğün de temellerini oluşturuyordu.

Millet Meclisi İçtüzüğü; üye tam sayısı, andiçme, yasama yılı başlangıcı, başkanlık divanı, siyasi parti gruplarının kuruluşu, komisyonlara ilişkin her türlü kural, Genel Kurul’a dair tüm düzenlemeler, kanun yapımına dair kurallar, tüm denetim faaliyetlerine dair işleyiş, tutanakların detayları, Meclis’in mali işleyişi ve disiplin cezaları gibi oldukça teferruatlı bir içeriğe sahipti.

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ve Değişen Meclis İçtüzüğü

2018 yılında yapılan Anayasa değişikliğiyle birlikte yürürlüğe giren ‘Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ ise şüphesiz yasama-yürütme ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi gerektiğine dair ihtiyacı da doğurdu. Çünkü değişen yasama yetkileri ve yürütmenin Meclis’te temsili gibi konularda yapısal değişiklikler yapılmış, bu durum Meclis’in işleyişinde de değişiklikler gerektirmişti.³

Dönemin İzmir Milletvekili Binali Yıldırım, yeni sisteme uyum sağlaması amacıyla hazırladığı İçtüzük değişiklik teklifini Meclis’e sundu. Ekim 2018’de kabul edilerek Resmi Gazete’de yayınlanan yeni Meclis İçtüzüğü’nde özetle şu değişiklikler yapıldı:

• Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar, atandıkları tarihten sonra yapılan ilk oturumda and içecekler;
• Başkanlık Divanı’nın üye sayısı, Başkanın kendisi hariç tutularak belirlenecek;
• Komisyonların üye sayısı, Başkanlık Divanı’nın teklifi üzerine Genel Kurulca işaret oyu ile belirlenecek (Anayasa, Kanun ve İçtüzükle belirtilenler hariç);
• Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında görevleri ile ilgili suç işledikleri iddiasıyla üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle Meclis soruşturması açılması istenebilecek;
• Bütçe kanun tekliflerinin görüşüldüğü Genel Kurul oturumlarına yürütme temsilcileri, yürütme adına görüş bildirmek üzere katılabilecek;
• Yürütme üyeleri, Genel Kurul oturumlarına katılabilecek ve görüş belirtebilecek. Üyelerin söz süresi de siyasi parti gruplarına verilen süre kadar olacak;
• Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Meclis’te öncelikli olacak ve 3 ay içinde görüşülerek karara bağlanacak (savaş ve mücbir sebeplerle Meclisin toplanamaması hali hariç) ve 3 ay içinde görüşülüp karara bağlanamayan kararnameler kendiliğinden yürürlükten kalkacak;
• TBMM, Cumhurbaşkanının talebiyle her defasında 4 ayı geçmemek üzere olağanüstü hal süresini uzatabilecek;
  “Kanun tasarısı”, “hükümet”, “bakanlar kurulu” gibi ibareler içtüzükte yer almayacak;
• Anayasa değişikliğinde de yer alan üye sayısının 600’e çıkarılmasına yönelik değişiklikler de içtüzükte yer alacak;
• Meclisin denetim faaliyetleri bağlamında sözlü soru, güvenoyu ve gensoru gibi mekanizmalar içtüzükten kaldırılacak, ayrıca yazılı soru, genel görüşme ve Meclis araştırması araçları da yeniden tanımlanacak.

Sonuç ve Değerlendirme

Demokratik ve bağımsız bir yasama erki açısından, parlamento içtüzüğünün niteliğinin ve uygulanabilirliğinin kritik bir öneme sahip olduğu açıkça ortada. Uzmanlara ve yapılan çalışmalara göre Türk parlamento içtüzüklerinin yasama ve denetim mekanizmalarının işleyişinde bazı aksamalara sebep olduğu ve bunun nedeninin de Osmanlı hukukuna dayandığı belirtiliyor.

Doç. Dr. Didem Yılmaz, her yasama dönemi yasama içtüzüğünün yenilenmesini kabul eden devletler olduğu gibi içtüzüğün onu yapan parlamentodan sonraki dönemlerde de geçerliliğini sürdürmesini tercih eden devletlerin olduğunu belirtiyor. Buna bağlı olarak da Türk hukuku açısından ikinci tercihin benimsendiği görülüyor. Bu da, içtüzük hükümlerinin zaman içinde gerçekleşen temel siyasal sistem değişikliklerine parlamento içinde çoğulculuğu, katılımcılığı ve müzakereci süreçleri kuracak şekilde uyarlanmamış olmasından kaynaklanan bir zafiyeti barındırıyor.⁴

TBMM Başkanı Numan Kurtulmuş’un 28. Yasama Dönemi’nin açılışında yaptığı açıklamalarla yeniden canlanan Meclis içtüzük değişikliği tartışmaları, bu dönemin 2. yasama yılı gündemini oldukça meşgul edecek gibi görünüyor. Değişiklik çalışmalarının ne zaman başlayacağına ilişkin henüz net bir tarih yok. Ancak, denge ve denetleme sistemi ve dolayısıyla yasama erkinin çoğulcu, katılımcı ve müzakereci olabilmesi ve kararların demokratik yollarla alınabilmesi açısından Meclis içtüzük çalışmalarının yakından takip edilmesi gerekiyor.

Kaynaklar